25 lat zwycięstwa AWS

Zgodnie z wyrastającą z zasad społecznej nauki Kościoła oraz praktyk współczesnej demokracji regułą subsydiarności – reforma administracyjno-samorządowa jak najwięcej uprawnień starała się przekazywać niższym szczeblom władzy. Zerwała z obowiązującym w PRL centralizmem i systemem nakazowo-rozdzielczym. Wielkim promotorem reformy samorządowej okazał się pełniący funkcję przez całą kadencję marszałek Sejmu Maciej Płażyński.

W niemal ćwierć wieku później badania opinii publicznej potwierdzają, że najniższy szczebel władzy – samorządy – cieszy się zaufaniem dwukrotnie wyższym niż Sejm, Senat czy rząd.

Spośród “czterech wielkich reform społecznych” AWS i UW jedynie samorządowa okazała się równie udana i trwała.

Z reformy zdrowia wycofał się już następny rząd Leszka Millera (SLD), zastępując regionalne kasy chorych scentralizowanym Narodowym Funduszem Zdrowia. Reformę emerytalną zdestruowały wspólnymi siłami kolejno ekipy PO-PSL oraz PiS. Jedni i drudzy potrzebowali środków z Otwartych Funduszy Emerytalnych dla budżetu i faktycznie je znacjonalizowali. Ostatnia padła reforma edukacji, kiedy rząd PiS zniósł wprowadzone za AWS-UW gimnazja i powrócił do dawnego systemu z ośmioletnią podstawówką i czteroletnią szkołą średnią. Jednak dobroczynnym efektem wprowadzonych za Buzka zmian stał się “boom edukacyjny”, w wyniku którego liczba studentów w Polsce sięgnęła dwóch milionów.

Zmiany w górnictwie podjęte przez rząd nazywano niekiedy piątą wielką reformą. Jej wykonawca Janusz Steinhoff, który z czasem został wicepremierem, podkreślał, że dokonano ich na Górnym Śląsku szybciej, niż zrobiły to Francja w Lotaryngii i Niemcy w Zagłębiu Ruhry. Wysokie odprawy dla górników sprawiły, że zamykanie kopalń nie przyniosło gwałtownych konfliktów społecznych.

Nie powiodła się za to reforma podatkowa AWS-UW, nazywana niekiedy drugim planem Balcerowicza: obniżkę podatku PIT do dwóch stawek 18 i 28 proc, odważniejszą niż późniejsza o kilka lat reforma Zyty Gilowskiej, zawetował bowiem Aleksander Kwaśniewski, pod pretekstem… obrony najuboższych.

Poza jakąkolwiek reformatorską frazeologią sytuuje się fundamentalna geopolityczna zmiana, jaka się za rządów Jerzego Buzka dokonała. Polska została przyjęta w 1999 r. do Sojuszu Atlantyckiego. Ranga członkostwa w NATO stała się w pełni czytelna dopiero, gdy 24 lutego 2022 r. Rosja zaatakowała Ukrainę, a fundamentem bezpieczeństwa Polski stał się w tym momencie artykuł piąty Traktatu Waszyngtońskiego, zobowiązujący państwa NATO do wspólnej obrony w sytuacji, gdyby doszło do ataku na którekolwiek z nich.

Ekipa Jerzego Buzka okazała się ostatnią, która podjęła próbę całościowej zmiany głównych dziedzin życia społecznego. Następcy już chętniej administrowali, co najwyżej inicjując pojedyncze przedsięwzięcia jak reforma podatkowa Zyty Gilowskiej za rządów PiS czy budowa sieci autostrad i wspólne piłkarskie Euro 2012 z Ukrainą w czasach koalicji PO-PSL.

Reformatorzy zapłacili za to jednak wysoko cenę, do czego przyczyniły się również liczne błędy i styl rządzenia. W samej AWS trwała walka frakcji: “spółdzielni” Janusza Tomaszewskiego przeciwstawiła się “familia” Wiesława Walendziaka. Ta druga z czasem zyskała przewagę, prowokując Mariana Krzaklewskiego do startu w wyborach prezydenckich w 2000 r. Przegrał w nich nie tylko z Aleksandrem Kwaśniewskim ale także Andrzejem Olechowskim. Był to początek końca AWS. Rychło z koalicji wyszła Unia Wolności, a jej dotychczasowy szef Leszek Balcerowicz objął stanowisko prezesa Narodowego Banku Polskiego. Trwały rozłamy tak w AWS jak i w UW. W efekcie obie partie rządzące – to jedyny taki przypadek w dziejach nowoczesnej Europy – nie weszły już do kolejnego Sejmu w 2001 r.

Werdykt wyborców nie okazał się jednak całkiem jednoznaczny, ponieważ w kolejnym głosowaniu, do Parlamentu Europejskiego w 2004 r, były premier Jerzy Buzek już w barwach Platformy Obywatelskiej uzyskał najwyższe poparcie w Polsce spośród wszystkich kandydatów.

Podobnie zapewne jednomyślności w ocenie AWS nie osiągną historycy. Jedno wydaje się bezsporne: mają nad czym debatować. Akcja Wyborcza Solidarność, chociaż istniała ledwie pięć lat, rzeczywiście bowiem próbowała Polskę zmienić. A przede wszystkim zerwać z reliktami dawnego systemu. Pomimo wewnętrznych swarów i rozbuchanych indywidualnych i frakcyjnych ambicji, w znacznej mierze jej się to udało.